Szczepionka przeciw pneumokokom

Podsumowanie

O chorobie

Zakażenia pneumokokowe są wywoływane przez bakterię zwaną pneumokokiem wytwarzającą otoczkę polisacharydową, która warunkuje rozwój określonych objawów. Spośród 90 znanych typów pneumokoków, tylko niektóre są niebezpieczne dla człowieka. Nawet 60% dzieci uczęszczających do żłobka lub przedszkola mogą mieć bakterie w nosie i gardle, nie mając objawów ale narażając inne osoby wrażliwe na zakażenie – zjawisko to nazywamy nosicielstwem. Najczęściej pneumokoki wywołują choroby górnych dróg oddechowych, zapalenie gardła, zatok oraz zapalenie oskrzeli. Pneumokoki są najczęstszą przyczyną zapalenia ucha środkowego, które u niektórych dzieci kończy się trwałą głuchotą. Bakterie mogą dostać się do krwi i wywołać zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, sepsę (posocznicę). Jeżeli dochodzi do najcięższego scenariusza – zajęcia narządów wewnętrznych (tak zwanej inwazyjnej choroby pneumokowej) wiele dzieci umiera albo ma trwałe uszkodzenia narządów, w szczególności mózgu.

Pamiętaj, że:

  • Zakażenia pneumokokami występują we wszystkich grupach wiekowych, ale najbardziej narażone są małe dzieci do 2 lat i osoby starsze powyżej 65 lat,
  • Pneumokoki coraz częściej stają się oporne na antybiotyki,
  • Masowe szczepienia małych dzieci chronią też pośrednio osoby starsze, które najczęściej zakażają się od dzieci.

Zakażenia pneumokokowe są jedną z głównych przyczyn zachorowalności i umieralności dzieci na świecie, co roku umiera ponad 1,5 mln osób z powodu zakażeń pneumokokowych, z tego ok. 1 mln z powodu zapaleń płuc. W Polsce każdego roku odnotowuje się ponad 1000 przypadków Inwazyjnej Choroby Pneumokokowej. Liczba zakażeń nieinwazyjnych nie jest dokładnie znana. Ocenia się, że na pneumokokowe zapalenie płuc choruje co najmniej kilkanaście tysięcy osób, a na zapalenie ucha środkowego kilkadziesiąt tysięcy osób.

O szczepionce

Dostępne są dwa rodzaje szczepionek przeciw pneumokokom. Szczepionki skoniugowane zawierają oczyszczone polisacharydy otoczkowe 13 lub 10 serotypów  pneumokoków połączonych z nośnikiem białkowym. Są stosowane u dzieci od 6 tyg. życia, młodzieży i dorosłych. Chronią przed zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych, sepsą, bakteriemią, zapaleniem płuc oraz zapaleniem ucha wywoływanym przez serotypy pneumokoków zawartych w danej szczepionce. W zależności od wieku szczepienie obejmuje 1-4 dawki. Szczepionki polisacharydowe zawierają oczyszczone polisacharydy otoczkowe 23 serotypów pneumokoków do stosowania u osób od 2 lat, ale głównie dorosłych powyżej 65 lat jako ochrona przed zapaleniem płuc oraz IChP, głównie chorych z przewlekłymi chorobami układu oddechowego, układu krążenia oraz z zaburzeniami odporności. Skuteczność szczepionki polisacharydowej w ochronie przed IChP jest oceniana w zakresie 50-80%.

Obydwa rodzaje szczepionek są bezpieczne i dobrze tolerowane. Po ich podaniu mogą wystąpić łagodne odczyny poszczepienne jak zaczerwienienie, obrzęk, wrażliwość na dotyk, ból w miejscu wstrzyknięcia. Niekiedy obserwuje się gorączkę, rozdrażnienie, niespokojny sen, obniżenie łaknienia, wymioty, biegunkę i wysypkę.

 

O chorobie

Czym jest zakażenie pneumokokowe?

Zakażenie pneumokokowe jest wywoływane przez bakterie zwane pneumokokami lub dwoinkami zapalenia płuc o nazwie łacińskiej Streptococcus pneumoniae. Pneumokoki są najczęstszą przyczyną pozaszpitalnych, bakteryjnych zakażeń układu oddechowego takich jak zapalenie ucha środkowego, zapalenie zatok oraz zaostrzenie przewlekłego zapalenia oskrzeli. Są też najczęstszą przyczyną pozaszpitalnego zapalenia płuc. Najcięższą postacią zakażenia pneumokokowego jest tzw. inwazyjna choroba pneumokokowa (IChP). W pojęciu tym mieści się zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, sepsa (posocznica) i zapalenie płuc z bakteriemią. Pneumokoki mogą również wywoływać zapalenie spojówek, zapalenie otrzewnej oraz zapalenie stawów.

Pneumokoki są częstą (do 60%) przyczyną bezobjawowego nosicielstwa nosogardłowego, szczególnie u małych dzieci. Nosicielstwo nie wymaga leczenia i wraz z wiekiem ulega zmniejszeniu zwłaszcza w krajach, które wprowadziły masowe szczepienia przeciw pneumokokom.

Transmisja z człowieka na człowieka zachodzi drogą kropelkową przez kontakt z wydzieliną dróg oddechowych. Do zakażeń pneumokokowych dochodzi częściej zimą, szczególnie przy współwystępowaniu grypy.

Zakażenie pneumokokami występuje we wszystkich grupach wiekowych, ale szczególnie narażone są małe dzieci poniżej 2 r.ż. i osoby dorosłe powyżej 65 lat. Czynnikiem sprzyjającym występowaniu zakażeń pneumokokowych jest uczęszczanie do żłobka i przedszkola. Ponadto, na zakażenie pneumokokami są podatne osoby z wrodzonymi lub nabytymi zaburzeniami odporności, chorzy na AIDS, osoby z brakiem śledziony lub jej niewydolnością oraz dzieci z implantem ślimakowym.

Jakie są objawy zakażenia pneumokokami?

Objawy różnią się w zależności od miejsca zakażenia, grupy wiekowej i czynników ryzyka. Szereg objawów jest wspólnych dla różnych postaci zakażenia pneumokokowego, np. zapalenie ucha wiąże się z bólem, gorączką, a u małych dzieci dodatkowo występuje niepokój, płacz, brak apetytu. Zapalenie płuc zazwyczaj objawia się gorączką, dreszczami, dusznością i kaszlem.

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych zazwyczaj objawia się gorączką, bólami głowy, splątaniem, światłowstrętem, nudnościami, wymiotami, lękiem, sztywnością karku, a u niemowląt pulsującym ciemiączkiem. W przypadku bakteriemii dochodzi do wniknięcia pneumokoków do krwi z innego ogniska zakażenia (np. zapalenie płuc) bądź w wyniku bezpośredniej inwazji np. z nosogardła. Główne objawy obejmują gorączkę, przyspieszenie tętna i oddechu, dreszcze, osłabienie, ból brzucha.

Dalszy rozwój zakażenia może prowadzić do sepsy, wstrząsu septycznego i niewydolności wielonarządowej. Diagnoza inwazyjnego zakażenia pneumokokowego, zwłaszcza u niemowląt może być trudna. Zakażenie pneumokokowe jest często poprzedzone infekcją wirusową dróg oddechowych, w tym często grypą.

Jak poważne mogą być objawy zakażenia pneumokokami?

Śmiertelność w inwazyjnej chorobie pneumokokowej jest wysoka i może przekraczać we wstrząsie septycznym 50%, a w zapaleniu płuc z bakteriemią dochodzi do 25%. Ponadto, obserwuje się wiele powikłań jak niedosłuch i głuchota  (po zapaleniu ucha, zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych), objawy neurologiczne (np. padaczka), trudności w koncentracji i nauce. Zakażenia umiejscowione mogą także prowadzić do powikłań takich jak zapalenie ucha środkowego, zapalenia wyrostka sutkowatego i zakażeń w obrębie ośrodkowego układu nerwowego, podobnie jak zapalenie zatok, które ponadto może prowadzić do zapalenia kości szczękowej.

Pneumokoki są odpowiedzialne za najwyższą śmiertelność w grupie zakażeń bakteryjnych.

Jak często zakażenia pneumokokowe występują w Polsce?

Rejestracja zachorowań wywołanych pneumokokami dotyczy inwazyjnej choroby pneumokokowej (IChP). W Polsce każdego roku odnotowuje się ponad 1000 przypadków Inwazyjnej Choroby Pneumokokowej (IChP). Dane Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego- PZH wskazują, że w 2018 roku zarejestrowano ogółem 1315 zachorowań, więcej w porównaniu do 2017 roku, kiedy odnotowano 1182 zachorowania. Współczynnik zapadalności na IChP w 2018 roku w porównaniu z 2007 rokiem zwiększył się ponad 3-krotnie (z 0,71/100 000 do 3,42/100 000). Najwyższy współczynnik zapadalności obserwuje się w najmłodszych grupach wiekowych (0- 4 lat) – prawie wszyscy pacjenci z tych grup wymagali hospitalizacji.

Według danych Krajowego Ośrodka Referencyjnego ds. Diagnostyki Bakteryjnych Zakażeń Ośrodkowego Układu Nerwowego (KOROUN) w 2017 roku odnotowano 870 przypadków IChP. Wykrywalność IChP w 2017 roku wynosiła ogółem 2,26/100 000 i była najwyższa w grupie osób starszych powyżej 65 lat (6,55/100 000) oraz dzieci poniżej 2 lat (4,69/100 000). Współczynnik śmiertelności w przebiegu IChP w 2017 roku wynosił ogółem 32,6% i był najwyższy u osób powyżej 65 lat.

Liczba zakażań nieinwazyjnych nie jest dokładnie znana. Szacuje się, że w Polsce na pneumokokowe zapalenie płuc choruje co najmniej kilkanaście tysięcy osób, a na zapalenie ucha środkowego kilkadziesiąt tysięcy osób rocznie.

Obserwując dane na temat rejestrowanych przypadków IChP w Polsce, może się wydawać, że w ostatnich latach liczba tych zakażeń rośnie. Należy jednak podkreślić, że to wzrasta wykrywalność tych zakażeń i pomimo większej liczby wciąż jest na niskim poziomie w porównaniu z krajami, które miały szczelniejszy system monitorowania IChP jeszcze przed wprowadzeniem powszechnych szczepień.

Obserwujemy duże zróżnicowanie częstości występowania zakażeń pneumokokowych wywoływanych przez określone serotypy w grupach wieku. Wśród serotypów, które najczęściej wywoływały IChP w 2017 roku we wszystkich grupach wieku należy wymienić głównie serotyp 3, następnie 14, 4, 19A, 22F, 9V i dopiero kolejne. W grupie dzieci do 5 r.ż., zakażenia pneumokokowe najczęściej wywoływały serotypy 14, 19A, 19F, 22F, a w grupie dzieci poniżej 2 lat serotypy 14, 1, 19A, 22F, a w grupie osób starszych powyżej 65 lat głównie serotyp 3.

Wyniki serotypowania wskazują, że w ciągu ostatnich 10 lat wzrosło występowanie serotypu 19A, który jest jednym z najbardziej niebezpiecznych- prawie 95% szczepów tego serotypu to szczepy wielolekooporne (MDR). Coraz częściej odnotowuje się przypadki chorób wywołanych przez serotyp 3, który pozostaje najczęstszą przyczyną IChP, która kończy się zgonem, należy też do najczęściej izolowanych pneumokoków wielolekoopornych.

Gdzie i jak często zakażenia pneumokokowe występują na świecie?

Zakażenia pneumokokowe są jedną z głównych przyczyn zachorowalności i umieralności dzieci na świecie, co roku umiera ponad 1,5 mln osób z powodu zakażeń pneumokokowych, z tego ok. 1 mln z powodu zapaleń płuc. W 2008 r. przed wprowadzeniem powszechnych programów szczepień szczepionkami skoniugowanymi pneumokoki były powodem 476 000 zgonów u dzieci poniżej 5 r.ż. Zakażenia pneumokokowe występują we wszystkich regionach świata, jednak najczęściej w krajach rozwijających się, ze względu na niskie warunki higieniczne, ubóstwo i brak dostępu do nowoczesnej medycyny, szczepionek oraz antybiotyków.

W USA przed wprowadzeniem powszechnych szczepień przeciw pneumokokom odnotowywano 17 000 przypadków inwazyjnej choroby pneumokokowej, a ogółem z powodu zakażeń pneumokokowych umierało rocznie 40 000 osób.

Od czasu wprowadzenia pierwszej szczepionki skoniugowanej PCV-7 w 2000 roku zaobserwowano globalną redukcję występowania choroby pneumokokowej wśród dzieci w wieku poniżej 5 lat. Szacuje się, że dzięki powszechnym programom szczepień przeciw pneumokokom od 2000 roku uniknięto niemal 200 000 zgonów.

W 2016 roku w Europie potwierdzono 21 986 przypadków inwazyjnej choroby pneumokokowej, najczęściej u osób powyżej 65 lat oraz niemowląt do 1 r. ż. Najczęstszą przyczyną zachorowań były pneumokoki typu 8, 3, 12F, 22F, 19A, 9N, 15A, 10A, 33F and 11A, stanowiły 64% wszystkich zachorowań. Wśród dzieci do 5 r.ż. zachorowania były w 71% wywołane przez typy pneumokoka nie wchodzące w skład dostępnych szczepionek. Wśród osób w wieku powyżej 65 lat, 74% zachorowań wywołały pneumokoki typów, które możemy znaleźć w składzie szczepionki polisacharydowej, a 30% w składzie szczepionki 13-walentnej.

O szczepionce

Jakie rodzaje szczepionek przeciw pneumokokm są dostępne w Polsce?

W Polsce dostępne są dwa rodzaje szczepionek przeciw pneumokokom: skoniugowane i polisacharydowe.

Szczepionki skoniugowane zawierają w swoim składzie oczyszczone polisacharydy otoczkowe 13 lub 10 serotypów  pneumokoków połączone z białkiem nośnikowym. Podawane są w celu zapobiegania przed inwazyjną chorobą pneumokokową (IChP), zapaleniem płuc oraz zapaleniem ucha środkowego wywoływanymi przez serotypy pneumokoków zawartych w danej szczepionce. W zależności od wieku cykl szczepienia obejmuje 1-4 dawki.

Dostępne są dwie różne szczepionki skoniugowane:

  • szczepionka dziesięciowalentna (PCV-10). W jej skład wchodzą polisacharydy otoczkowe następujących serotypów 1, 4, 5, 6B, 7F, 9V, 14, 18C, 19F i 23F. Szczepionka jest zarejestrowana dla dzieci od 6 tyg. do 5 r.ż. Dodatkowo serotyp szczepionkowy 19F zapewnia krzyżową ochronę przeciw serotypowi 19A.
  • szczepionka trzynastowalentna (PCV-13), która zastąpiła szczepionkę siedmiowalentną (PCV7). W jej skład wchodzą polisacharydy otoczkowe następujących serotypów: 1, 3, 4, 5, 6A, 6B, 7F, 9V, 14, 18C, 19A, 19F i 23F. Szczepionka jest zarejestrowana dla dzieci od 6 tyg. życia, nastolatków i dorosłych.

Szczepionki polisacharydowe zawierają w swoim składzie oczyszczone polisacharydy otoczkowe. Od lat 80-tych XX w. na rynku dostępna jest polisacharydowa szczepionka chroniąca przeciw 23 serotypom pneumokoków (PPSV23), która zawiera następujące serotypy 1, 2, 3, 4, 5, 6B, 7F, 8, 9N, 9V, 10A, 11A, 12F, 14, 15B, 17F, 18C, 19A, 19F, 20, 22F, 23F, 33F. Szczepionka jest wskazana do stosowania w zapobieganiu IChP i zapaleniu płuc osób starszych w wieku powyżej 65 lat oraz chorych powyżej 2 lat, którzy ze względu na stan zdrowia są szczególnie narażeni na ciężkie zakażenia pneumokokowe.

Jak podawać szczepionkę skoniugowaną i dla kogo?

Na rynku dostępne są 2 skoniugowane szczepionki przeciw pneumokokom:

  • Szczepionka 10 – walentna (PCV-10) może być podawana dla dzieci od 6 tyg. do 5 r.ż.,
  • Szczepionka 13- walentna (PCV-13) może być podawana dla dzieci od 6 tyg. życia, nastolatków i dorosłych.

Powszechne (bezpłatne) szczepienia przeciw pneumokokom niemowląt i dzieci obejmują podanie dwóch dawek szczepienia podstawowego w 1-szym roku życia oraz dawki uzupełniającej w 2-gim roku życia (tzw. schemat 2+1). Taki system szczepień jest realizowany w 24 z 28 państw Unii Europejskiej, a ponadto w Albanii, Islandii, Norwegii, Szwajcarii, w tym od stycznia 2017 r. również w Polsce.

Szczepienie dzieci z określonych grup ryzyka obejmuje podanie 3 dawek szczepienia podstawowego w 1-szym roku życia oraz dawki uzupełniającej w 2-gim roku życia (tzw. schemat 3+1).

Schemat szczepienia jest uzależniony od wieku osoby, u której zaczynamy szczepienia, może obejmować 1-4 dawki. Powinien być zgodny ze wskazaniami producenta podanymi w ulotce dołączonej do opakowania danej szczepionki i Charakterystyce Produktu Leczniczego.

Szczepionka dziesięcio-walentna (PCV-10):
•    niemowlęta w wieku 6 tyg.- 6 m.ż.

  • cykl szczepień 3+1: trzy dawki szczepionki, z zachowaniem odstępu co najmniej 1 miesiąca,
  • cykl szczepień 2+1: dwie dawki co 2 miesiące oraz dawka przypominająca po co najmniej 6 miesiącach, najlepiej w 12-15 m.ż.

•    niemowlęta w wieku 7-11 mies.: dwie dawki szczepionki, z zachowaniem odstępu co najmniej 1 mies. oraz dawka przypominająca w drugim roku życia
•    dzieci w wieku 12 mies.- 5 lat: dwie dawki, z zachowaniem odstępu co najmniej 2 mies.
Szczepionka trzynasto-walentna (PCV-13):
•    niemowlęta w wieku od 6 tyg. do 6 m. ż.

  • cykl szczepień 3+1: trzy dawki szczepionki z zachowaniem odstępu co najmniej 1 miesiąca oraz dawkę przypominającą, w 11-15 m.ż.
  • cykl szczepień 2+1: dwie dawki szczepionki z zachowaniem odstępu co najmniej 2 miesięcy oraz dawkę przypominającą, w 11-15 m.ż.

•    dzieci powyżej 7 m.ż.: dwie dawki szczepionki z zachowaniem odstępu co najmniej 1 miesiąca i dawkę przypominającą w drugim r.ż.
•    dzieci w wieku 12-23 m. ż.: 2 dawki z zachowaniem odstępu co najmniej 2 miesiące
•    dzieci i młodzież w wieku 2-17 lat: 1 dawka szczepionki
•    dorośli: 1 dawka szczepionki.

Obie szczepionki skoniugowane podawane są drogą domięśniową, w przednio boczną część uda u niemowląt/w mięsień naramienny u małych dzieci i osób starszych. Mogą być podane jednoczasowo z innymi szczepionkami z kalendarza szczepień, ale w inne miejsca.

W 2019 roku obowiązkowe szczepienia przeciw pneumokokom w populacji ogólnej dzieci będą realizowane szczepionką PVC-10 (schemat 2+1). Szczepienie dzieci urodzonych przedwcześnie (<37 tyg. ciąży) również będzie realizowane preparatem PCV-10 (schemat 3+1). Wyjątkiem są dzieci urodzone <27. tygodnia ciąży, które będą szczepione preparatem PCV-13.

Źródło:

Stanowisko PTW w sprawie wyboru szczepionki do powszechnego, bezpłatnego szczepienia dzieci przeciw pneumokokom (30.01.2017).

Jak podawać szczepionkę polisacharydową i dla kogo?

W skład polisacharydowych szczepionek przeciw pneumokokom wchodzą oczyszczone polisacharydy. Stąd też szczepionki te są nieskuteczne u małych dzieci do 2 lat, których układ odpornościowy jest jeszcze niedojrzały, aby skutecznie pobudzać odporność przeciw tego typu antygenom.

Dostępna od lat 80-tych XX w. na rynku 23-walentna szczepionka przeciw pneumokokom jest wskazana do stosowania w zapobieganiu inwazyjnej chorobie pneumokokowej, zapaleniu płuc osób w wieku powyżej 65 lat oraz chorych powyżej 2 lat, którzy ze względu na stan zdrowia są szczególnie narażeni na ciężkie zakażenia pneumokokowe. Wskazania do jej stosowania obejmują chorych z przewlekłymi chorobami układu oddechowego jak np. obturacyjna choroba płuc (POChP), rozedma, nowotworami płuc, z przewlekłymi chorobami układu krążenia, marskością wątroby, cukrzycą. U osób, które mają być poddane chemioterapii, terapii immunosupresyjnej lub usunięciu śledziony, szczepionka polisacharydowa powinna zostać podana co najmniej 2 tygodnie przed planowaną interwencją. U chorych zakażonych wirusem HIV powinna być podana jak najszybciej po wykryciu zakażenia. W 2010 r. wprowadzono zalecenia jej podawania u osób palących tytoń oraz rutynowego stosowania u chorych na astmę.

Zgodnie z zaleceniami, dorosłym powyżej 65 lat wcześniej nieszczepionym należy podać w pierwszej kolejności 1 dawkę szczepionki skoniugowanej PCV-13, a następnie po upływie co najmniej roku 1 dawkę szczepionki polisacharydowej PPSV-23.

Dzieciom powyżej 2 r.ż. i starszym, którzy należą do grupy ryzyka rozwoju choroby pneumokokowej należy podać w pierwszej kolejności dawkę szczepionki skoniugowanej PCV-13, a następnie dawkę szczepionki polisacharydowej PPSV-23 w odstępie nie krótszym niż 8 tygodniu.

Należy brać pod uwagę duży problem z dostępnością szczepionek polisacharydowych na rynku.

Dlaczego warto się szczepić przeciw pneumokokom?

  • Powszechne szczepienia przeciw pneumokokom wykazują wysoką skuteczność  przeciw Inwazyjnej Chorobie Pneumokokowej

  • Szczepienia chronią przed zakażeniami wywołanymi przez lekooporne szczepy pneumokoków,

  • Pośrednim efektem powszechnych szczepień małych dzieci jest ochrona osób starszych.

Pneumokoki wywołują ciężką w przebiegu Inwazyjną Chorobę Pneumokokową oraz powszechnie występujące zakażenia nieinwazyjne, w tym zapalenie ucha środkowego i zakażenia górnych dróg oddechowych. Są też najczęstszą przyczyną pozaszpitalnego zapalenia płuc wymagającego hospitalizacji. Jeżeli nawet chore dziecko uda się wyleczyć, mogą pozostać trwałe następstwa zakażenia, takie jak upośledzenie umysłowe, niedosłuch i głuchota, napady padaczkowe ale również trudności w koncentracji i nauce.

Zakażenia pneumokokowe są coraz częściej wywoływane przez szczepy oporne na antybiotyki, w tym również najbardziej niebezpieczne szczepy wielolekooporne. W takiej sytuacji wobec bezradności terapii, szczepienia pozostają jedynym skutecznym sposobem ochrony przed tymi zakażeniami.

Przykładem korzyści jakie niosą szczepienia przeciw pneumokokom u dzieci są Kielce, gdzie w ramach programów samorządowych, od 2006 r. prowadzono  bezpłatne szczepienia przeciw pneumokokom dla dzieci. Obserwowano zmniejszenie zapadalności na pneumokokowe zapalenie płuc u dzieci poniżej 2 roku życia o blisko 97%, zmniejszenie liczny hospitalizacji z powodu zapalenia płuc wśród dzieci do 2 lat o 60% oraz zmniejszenie liczby przypadków zapalenia ucha środkowego o 85%. Dodatkowo obserwowano efekt odporności zbiorowiskowej, tj. spadek zachorowań o ponad 50% wśród dorosłych, którzy często komunikują się z najmłodszymi (chodzi głównie o osoby starsze- seniorów,  którzy – poza dziećmi należą do grupy ryzyka zachorowania na zapalenie płuc wywołane przez pneumokoki).

Kto nie powinien zostać zaszczepiony przeciw pneumokokom?

Bezwzględnym przeciwwskazaniem do szczepień przeciwko pneumokokom jest natychmiastowa reakcja anafilaktyczna, która wystąpiła  po wcześniejszej dawce szczepionki oraz nadwrażliwość na którykolwiek ze składników szczepionki.
Podobnie jak w przypadku innych szczepionek, podanie szczepionki przeciw pneumokokom należy odłożyć, jeżeli u pacjenta występuje ostre zakażenie lub choroba przebiegająca z gorączką.

Szczepionka skoniugowana jest przeznaczona do podawania wyłącznie u dzieci, a więc jej bezpieczeństwo dla kobiet w ciąży i w okresie laktacji jest nieznane.

Jakie jest ryzyko związane z zaszczepieniem przeciw pneumokokom?

Szczepionki skoniugowane są bezpieczne i dopuszczone do obrotu na terenie Europy. Jednak jak po każdym szczepieniu mogą wystąpić niepożądane odczyny poszczepienne. Najczęściej mają one charakter łagodny.

Do najczęstszych odczynów poszczepiennych zalicza się: zaczerwienienie, obrzęk, wrażliwość na dotyk, ból w miejscu wstrzyknięcia. Niekiedy obserwuje się gorączkę (>38°C), rozdrażnienie, niespokojny sen, obniżenie łaknienia, wymioty, biegunkę i wysypkę.
Nie należy podawać szczepionki u pacjentów z trombocytopenią lub innymi zaburzeniami  układu krzepnięcia.

Jakie szczepionki przeciw pneumokokom są zarejestrowane w Polsce?

W Polsce zarejestrowane są 2 szczepionki skoniugowane przeciw pneumokokom oraz 1 szczepionka polisacharydowa:

1/ Szczepionka o nazwie: Prevenar 13 (zawiera antygeny 13 serotypów pneumokoka). Typ: szczepionka przeciw pneumokokom, skoniugowana. Antygen: oczyszczone polisacharydy Streptococcus pneumoniae serotypu: 1, 4, 5, 6B, 7F, 9V, 14, 18C, 19F, 23F, 3, 6A, 19A
Podmiot odpowiedzialny: Pfizer Limited
Postać: zawiesina do wstrzykiwań w ampułko-strzykawce,
Dawka: 0,5 ml

2/ Szczepionka o nazwie Synflorix (zawiera antygeny 10 serotypów pneumokoka). Typ: szczepionka przeciw pneumokokom, skoniugowana. Antygen: oczyszczone polisacharydy Streptococcus pneumoniae serotypu: 1, 4, 5, 6B, 7F, 9V, 14, 18C, 19F, 23F
Podmiot odpowiedzialny: GlaxoSmithKline Biologicals
Postać: zawiesina do wstrzykiwań w ampułko-strzykawce,
Dawka: 0,5 ml

3/ Szczepionka o nazwie PNEUMO 23 (zawiera antygeny 23 serotypów pneumokoka) (AKTUALNIE NIEDOSTĘPNA). Typ: szczepionka przeciw pneumokokom, polisacharydowa,
Antygen: oczyszczone polisacharydy Streptococcus pneumoniae serotypu: 1, 2, 3, 4, 5, 6B, 7F, 8, 9N, 9V, 14, 10A,11A, 12F, 14, 15B,17F, 18C, 19A, 19F, 20, 22F, 23F, 33F
Podmiot odpowiedzialny: Sanofi Pasteur S.A.
Postać: zawiesina do wstrzykiwań w ampułko-strzykawce,
Dawka: 0,5 ml

Kalendarz szczepień

Szczepionka przeciw pneumokokom w Programie Szczepień Ochronnych

Szczepienia obowiązkowe (finansowane z budżetu Ministra Zdrowia)

• dzieciom od 6 tyg. do 2 roku życia (dotyczy dzieci urodzonych po 31 grudnia 2016 r.)

• dzieciom do ukończenia 5 roku życia (dotyczy dzieci urodzonych przed 1 stycznia 2017 r.)

  • po urazie lub z wadą ośrodkowego układu nerwowego przebiegającymi z wyciekiem płynu mózgowo-rdzeniowego,
  • zakażonym HIV,
  • po przeszczepieniu szpiku, przed lub po przeszczepieniu narządów wewnętrznych lub przed lub po wszczepieniu implantu ślimakowego,

• dzieciom do ukończenia 5 roku życia (dotyczy dzieci urodzonych przed 1 stycznia 2017 r.) chorującym na:

  • przewlekłe choroby serca;
  • schorzenia immunologiczno-hematologiczne, w tym małopłytkowość idiopatyczną, ostrą białaczkę, chłoniaki, sferocytozę wrodzoną;
  • asplenię wrodzoną, dysfunkcje śledziony, po splenektomii, lub po leczeniu immunosupresyjnym;
  • przewlekłą niewydolność nerek i nawracający zespół nerczycowy;
  • pierwotne zaburzenia odporności;
  • choroby metaboliczne, w tym cukrzycę;
  • przewlekłe choroby płuc, w tym astmę;

• dzieciom od 2 miesiąca życia do ukończenia 12 miesiąca życia urodzonym przed ukończeniem 37. tygodnia ciąży lub urodzone z masą ciała poniżej 2500 g (wskazany jest 4-dawkowy schemat szczepienia podstawowego, tj. trzy dawki szczepieniami pierwotnego oraz jedna dawka uzupełniająca (3+1).

Szczepienia zalecane (niefinansowane z budżetu Ministra Zdrowia)

• dzieciom do ukończenia 5 roku życia (dotyczy dzieci urodzonych przed 1 stycznia 2017 r., których nie zaszczepiono w ramach szczepień obowiązkowych;

• dorosłym powyżej 50 roku życia;

• dzieciom i osobom dorosłym z przewlekłą choroba serca, przewlekłą chorobą płuc, cukrzycą, wyciekiem płynu mózgowo- rdzeniowego, implantem ślimakowym, przewlekłą chorobą wątroby, w tym z marskością, osobom uzależnionym od alkoholu, palącym papierosy;

• dzieciom i osobom dorosłym z anatomiczną i czynnościowa asplenią, sferocytozą i innymi hemoglobinopatiami, z wrodzoną i nabytą asplenią;

• dzieciom i osobom dorosłym z zaburzeniami odporności, wrodzonymi i nabytymi niedoborami odporności, zakażeniem HIV, przewlekłą choroba nerek i zespołem nerczycowym, białaczką, choroba Hodgkina, uogólniona choroba nowotworową związaną z leczeniem immunosupresyjnym, w tym przewlekła steroidoterapią, szpiczakiem mnogim.

Program Szczepień Ochronnych na 2019 rok

Czytaj więcej

Jak wyjaśnić wzrost zachorowań na chorobę pneumokokową w ostatnich latach?

Obserwując dane na temat rejestrowanych przypadków inwazyjnej choroby pneumokokowej (IChP) w Polsce, może się wydawać, że w ostatnich latach liczba tych zakażeń rośnie. Należy jednak podkreślić, że to wzrasta wykrywalność tych zakażeń i pomimo większej liczby wciąż jest na niskim poziomie w porównaniu z krajami, które miały szczelniejszy system monitorowania IChP jeszcze przed wprowadzeniem szczepień. W wielu krajach zapadalność na IChP u małych dzieci przed wprowadzeniem szczepień była wyższa nawet 10-40 razy w porównaniu z danymi polskimi. Dlatego analizując polskie dane trzeba mieć na uwadze, że są one wciąż niedoszacowane i paradoksalnie, po wprowadzeniu szczepień możemy rejestrować więcej przypadków IChP.

Lepsza wykrywalność jest następstwem większej świadomości. Jeśli szczepimy dzieci przeciw pneumokokom to chcemy znać czynnik etiologiczny zakażenia inwazyjnego i konsekwentnie w tym celu lekarz pobiera materiał do badań mikrobiologicznych. Paradoksalnie może się zdarzyć, że po wprowadzeniu szczepień wykrywa się więcej przypadków zakażeń. Wynika to z faktu, że dopiero wtedy wzmacniany jest system monitorowania IChP i częściej wykrywa się chorobę.

Należy również podkreślić, że w Polsce przez wiele lat monitorowano i rejestrowano wyłącznie przypadki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i w tym zakresie niedoszacowanie naszych danych w porównaniu z innymi krajami jest mniejsze, a dopiero od 2005 roku rejestruje się inne, częstsze postaci zakażeń inwazyjnych, których liczba jest wciąż poważnie niedoszacowana.

Piśmiennictwo:

  1. Whitney CG, Farley MM, Hadler J, Harrison LH, Bennett NM, Lynfield R, Reingold A, Cieslak PR, Pilishvili T, Jackson D, Facklam RR, Jorgensen JH, Schuchat A; Active Bacterial Core Surveillance of the Emerging Infections Program Network. Decline in invasive pneumococcal disease after the introduction of protein-polysaccharide conjugate vaccine. N Engl J Med.2003 May 1;348(18):1737-46.
  2. PA Waight, NJ Andrews, SN Ladhani, CL Sheppard, MP Slack, E Miller. Effect of the 13-valent pneumococcal conjugate vaccine on invasive pneumococcal disease in England and Wales 4 years after its introduction: an observational cohort study. Lancet Infect Dis, 15 (2015), pp. 535-543.
  3. Isaacman DJ, McIntosh ED, Reinert RR. Burden of invasive pneumococcal disease and serotype distribution among Streptococcus pneumoniae isolates in young children in Europe: impact of the 7-valent pneumococcal conjugate vaccine and considerations for future conjugate vaccines. Int J Infect Dis. 2010, 14:e197-209.
Ostatnia aktualizacja: 21 sierpnia 2018

Czy 8-letnie dziecko można zaszczepić przeciw pneumokokom?

Zgodnie ze wskazaniami dotyczącymi wieku podanymi w Charakterystyce Produktu Leczniczego 8- latek mógłby być zaszczepiony jedynie 13 walentną szczepionką skoniugowaną lub rzadziej stosowaną 23 walentną szczepionką polisacharydową.

Zgodnie z aktualnym Programem Szczepień Ochronnych szczepienia przeciw pneumokokom są zalecane dzieciom i młodzieży do ukończenia 18 roku życia.

Zalecenia dotyczą szczególnie dzieci powyżej 5 lat, które z powodu przewlekłej choroby zaliczane są do grupy ryzyka wystąpienia ciężkich zakażeń pneumokokowych (np. przewlekłe choroby serca i płuc, cukrzyca, dzieci  po splenektomii, z implantem ślimakowym, wrodzone lub nabyte zaburzenia odporności). Zalecenia amerykańskiego komitetu ds. szczepień ACIP  wskazują aby w takiej sytuacji podawać 1 dawkę 13- walentnej  skoniugowanej szczepionki a następnie w odstępie nie krótszym niż 8 tygodni jedną dawkę szczepionki polisacharydowej.

Komu przysługują bezpłatne szczepienia przeciw pneumokokom?

Szczepienia przeciw pneumokokom należą do szczepień obowiązkowych, są podawane bezpłatnie dzieciom od 6 tyg. do 2 roku życia oraz dzieciom do ukończenia 5 roku życia z grup ryzyka wymienionych w Programie Szczepień Ochronnych.

W okresie od 20 marca 2018 do 29 czerwca 2018, Ministerstwo Zdrowia zorganizowało akcję dodatkowych, bezpłatnych szczepień dzieci do ukończenia 5 roku życia. W ramach akcji zachęca się do korzystania ze szczepień przeciw pneumokokom wszystkie dzieci z roczników 2013-2016, które nie zostały dotąd zaszczepione. Komunikat dotyczy wszystkich dzieci wcześniej niezaszczepionych, które zostaną zakwalifikowane do szczepienia przez lekarza. Warunkiem jest zgłoszenie się na wizytę szczepienną i kwalifikacja przez lekarza do szczepienia do 20 kwietnia 2018 r.

Komunikat Ministerstwa Zdrowia dla rodziców i opiekunów

Komunikat Ministerstwa Zdrowia dla świadczeniodawców

Solecka M. Z bezpłatnej szczepionki przeciw pneumokokom skorzysta ok. 125 tys. dzieci. Medycyna Praktyczna/Szczepienia 15.03.2018.

Ostatnia aktualizacja: 30 kwietnia 2018

Dlaczego szczepionki przeciw pneumokokom podawane bezpłatnie w 2017 roku są dostępne w opakowaniach obcojęzycznych?

Do Programu Szczepień Ochronnych w 2017 roku wprowadzono obowiązkowe (bezpłatne) szczepienia przeciw pneumokokom dla całej populacji dzieci urodzonych po 31 grudnia 2016 roku.
Podobnie jak wszystkie szczepionki z pakietu szczepionek obowiązkowych są one finansowane z budżetu Ministerstwa Zdrowia. Przetarg na te szczepionki zorganizowano zgodnie z przepisami o zamówieniach publicznych w trybie nadzwyczajnym, aby zakup szczepionek mógł być zrealizowany do końca 2016 roku. Ministerstwo wyjaśniło, że szczepionki musiały znaleźć się na czas w Centralnej Bazie Rezerw w Porębach, aby była szansa na ich przekazanie do wszystkich powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych w całym kraju, aby placówki, zatrudniające lekarzy wykonujących szczepienia mogły odebrać szczepionki i zaszczepić dzieci w terminie (pierwsze bezpłatne szczepienia przeciw pneumokokom dla dzieci urodzonych w 2017 roku zaczynają się na przełomie lutego/marca).

W ramach bezpłatnych szczepień przeciw pneumokokom w 2017 roku będzie podawana 10 walentna szczepionka (PCV-10) o nazwie handlowej Synflorix (podmiot odpowiedzialny: GlaxoSmithkline Biologicals, Belgia). Ministerstwo Zdrowia powołując się na uzasadnienie prawne na podstawie art. 4 ust. 8 ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz.U.z 2008 r., nr 45, poz.271 z późn. zm.) wyraziło zgodę na zakup szczepionek wyjątkowo w opakowaniach obcojęzycznych. Opakowania szczepionki PCV-10 dostępne na rynku w 2017 r. są oznakowane w języku szwedzkim/fińskim/duńskim/niemieckim/holenderskim (zależy od serii). Jednak w każdym opakowaniu powinna być ulotka w języku polskim. Szczepionki te były przeznaczone wyjściowo na rynek europejski i przeszły wszystkie wymagane badania kontroli jakości.
Takie postępowanie wyjątkowo może być stosowane jeżeli przetargi na szczepionki organizowane są  pod koniec roku (tak jak w przypadku szczepionek przeciw pneumokokom) lub kiedy w trybie pilnym trzeba uzupełnić zapasy w Centralnej Bazie Rezerw. W ostatnich latach podobna sytuacja miała miejsce w czasie przetargów na szczepionki z bezkomórkowym składnikiem krztuśca czy też szczepionki przeciw odrze-śwince-różyczce. Przetarg na szczepionki przeciw pneumokokom odbywa się zgodnie z przepisami o zamówieniach publicznych. Prowadzi go Zakład Zamówień Publicznych przy Ministrze Zdrowia, a nadzoruje merytorycznie Departament Matki i Dziecka.
Prawo farmaceutyczne w określonych sytuacjach i na określonych zasadach pozwala dopuścić do obrotu w Polsce serie szczepionek przygotowanych w opakowaniach obcojęzycznych, jeśli szczepionka ma takie same wskazania do stosowania, taki sam skład i jest produkowana przy zachowaniu takich samych norm jak szczepionka przeznaczona na rynek polski.

Na polskim rynku są dostępne dwie szczepionki przeciwko pneumokokom stosowane u dzieci 10-walentna i 13 walentna.

Czy wcześniaki urodzone przed 1 stycznia 2017 roku, mają bezpłatne szczepienie przeciw pneumokokom tylko do 12 miesiąca życia?

Zgodnie z zapisami w Programie Szczepień Ochronnych obowiązkowe (bezpłatne) szczepienia przeciw pneumokokom dla wcześniaków urodzonych przed ukończeniem 37 tygodnia ciąży lub z masą urodzeniową poniżej 2500 g , urodzonych przed 1 stycznia 2017 roku dotyczą dzieci w wieku od 2 do 12 miesiąca życia. Kryterium wieku 2-12 miesięcy to okres, w którym powinien nastąpić moment kwalifikacji do szczepienia i rozpoczęcie cyklu szczepienia.

Cały cykl szczepienia powinien być realizowany zgodnie ze wskazaniami wymienionymi w ulotce i Charakterystyce Produktu Leczniczego danego produktu. W praktyce oznacza to, że szczepienie bezpłatne obejmuje wszystkie wymagane dawki w całym cyklu szczepienia, łącznie z przypominającą po 12 m.ż. jeżeli pierwszą dawkę podano w okresie 2-12 m.ż. dziecka.

Czy można wymiennie stosować  10- walentną i 13- walentną szczepionkę przeciw pneumokokom?  

Dostępne są dwie skoniugowane szczepionki przeciw pneumokokom:
Szczepionka 10 – walentna (PCV-10) może być podawana dla dzieci od 6 tyg. do 5 r.ż.
Szczepionka 13- walentna (PCV-13) może być podawana dla dzieci od 6 tyg. życia, nastolatków i dorosłych.
Z uwagi na bardzo ograniczone dane wymiennego stosowania obu wymienionych szczepionek zalecana jest kontynuacja cyklu szczepienia tym samym preparatem.

 

Czy widoczny jest efekt populacyjny powszechnych szczepień przeciw pneumokokom?

Aby efekt szczepień populacyjnych mógł być widoczny w danych statystycznych, musi upłynąć pewien okres czasu. W przypadku populacyjnych szczepień przeciw pneumokokom za taki ten okres czasu uznaje się  3-4 lata. Wówczas można się spodziewać spadku rejestrowanych zachorowań na choroby pneumokokowe. Teraz jest jeszcze za wcześnie, bo liczba dzieci zaszczepionych przeciw pneumokokom obejmuje dwie kohorty urodzeniowe z rocznika 2017 i 2018 i kwartału 2019 roku. To oznacza, że niewielki odsetek dzieci posiada pełny cykl szczepień, zapewniający ochronę przed zachorowaniem.

Jakie szczepionki przeciw pneumokokom są zarejestrowane w Polsce?

Do szczepionek skoniugowanych należą:

  • Szczepionka: Prevenar 13® [zastąpiła Prevenar®]
    Typ szczepionki: szczepionka przeciw pneumokokom, skoniugowana,
    13-walentna, adsorbowana
    Antygen: polisacharydy Streptococcus pneumoniae, 13 serotypów
    (1, 3, 4, 5, 6A, 6B, 7F, 9V, 14, 18C, 19A, 19F, 23F)
    Podmiot odpowiedzialny: Wyeth Lederle Vaccines S.A., Wielka Brytania
    Postać: zawiesina do wstrzykiwań,
    Dawka: 0,5 ml

Charakterystyka Produktu Leczniczego i ulotka dla pacjenta

  • Szczepionka: Synflorix®
    Typ szczepionki: szczepionka przeciw pneumokokom, skoniugowana,
    10- walentna, adsorbowana
    Antygen: polisacharydy Streptococcus pneumoniae, 10 serotypów
    (1, 5, 6B, 7F, 9V, 14, 23F, 4, 18C, 19F)
    Podmiot odpowiedzialny: GlaxoSmithKline Biologicals S.A., Belgia
    Postać: roztwór do wstrzykiwań,
    Dawka: 0,5 ml

Charakterystyka Produktu Leczniczego i ulotka dla pacjenta

Do szczepionek polisacharydowych należą:

  • Szczepionka: PNEUMOVAX ®23 (aktualnie niedostępna)
    Typ szczepionki: szczepionka przeciw pneumokokom, polisacharydowa
    Antygen: polisacharydy Streptococcus pneumoniae, 23 serotypy,
    Podmiot odpowiedzialny: Merck Sharm & Dohme B.V., Niemcy
    Postać: roztwór do wstrzykiwań,
    Dawka: 0,5 ml

Komu przysługują bezpłatne szczepienia przeciw pneumokokom?

Szczepienia przeciw pneumokokom należą do szczepień obowiązkowych, są podawane bezpłatnie dzieciom od 6 tyg. do 2 roku życia oraz dzieciom do ukończenia 5 roku życia z grup ryzyka wymienionych w Programie Szczepień Ochronnych.

W okresie od 20 marca 2018 do 29 czerwca 2018, Ministerstwo Zdrowia zorganizowało akcję dodatkowych, bezpłatnych szczepień dzieci do ukończenia 5 roku życia. W ramach akcji zachęca się do korzystania ze szczepień przeciw pneumokokom wszystkie dzieci z roczników 2013-2016, które nie zostały dotąd zaszczepione. Komunikat dotyczy wszystkich dzieci wcześniej niezaszczepionych, które zostaną zakwalifikowane do szczepienia przez lekarza. Warunkiem jest zgłoszenie się na wizytę szczepienną i kwalifikacja przez lekarza do szczepienia do 20 kwietnia 2018 r.

Komunikat Ministerstwa Zdrowia dla rodziców i opiekunów

Komunikat Ministerstwa Zdrowia dla świadczeniodawców

Solecka M. Z bezpłatnej szczepionki przeciw pneumokokom skorzysta ok. 125 tys. dzieci. Medycyna Praktyczna/Szczepienia 15.03.2018.

Ostatnia aktualizacja: 30 kwietnia 2018

Które szczepionki przeciw pneumokokom będą wykorzystane do realizacji szczepień obowiązkowych w 2019 roku?

W  2019 roku obowiązkowe szczepienia przeciwko pneumokokom w populacji ogólnej dzieci będą realizowane preparatem Synflorix (schemat 2+1). Szczepienie dzieci urodzonych przedwcześnie (<37  tygodnia ciąży) również będzie realizowane preparatem Synflorix (schemat 3+1). Wyjątkiem są dzieci urodzone <27 tygodnia ciąży, które będą szczepione preparatem Prevenar 13.

Ostatnia aktualizacja: 2 sierpnia 2019
Materiały źródłowe
  • Klugman KP, Dagan R, Malley R, Whitney CG. Pneumococcal conjugate vaccine and pneumococcal common protein vaccines. W: Plotkin’s Vaccines, red. Plotkin SA, Orenstein WA, Offit PA, Edwards KM. wyd. VII Elsevier; 2018, p. 773-815.
  • Jackson LA. Pneumococcal polysaccharide vaccines. W: Plotkin’s Vaccines, red. Plotkin SA, Orenstein WA, Offit PA, Edwards KM. wyd. VII, Elsevier; 2018, p. 816-840.
  • Morbidity and Mortality Weekly Report, 2012, June 1, 61, 394-95.
    http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm6121a3.htm
  • Kobayashi M, Bennett NM, Gierke R, Almendares O i wsp. Intervals Between PCV13 and PPSV23 Vaccines: Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2015; 64:944-947.
  • Stanowisko Polskiego Towarzystwa Wakcynologii w sprawie wyboru szczepionki przeciwko pneumokokom (30.01.2017).
  • Pneumococcal vaccines- WHO position paper- 2012. Wkly Epidemiol Rec 2012, 87: 129-144.
  • koroun.edu.pl (cyt. 25.04.2018 r.)
  • Biuletyn „Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce”, NIZP-PZH, GIS
  • Albrecht P, Hryniewicz W., Kuch A. i wsp.: Rekomendacje postępowania w zakażeniach bakteryjnych ośrodkowego układu nerwowego. Rekomendacje diagnostyczno-terapeutyczno-profilaktyczne. Warszawa, Narodowy Instytut Leków, 2011.
  • Polkowska A, Skoczyńska A, Paradowska-Stankiewicz I, Stefanoff P, Hryniewicz W, Kuch A, Lyytikäinen O, Nuorti JP. Pneumococcal meningitis before the introduction of 10-valent pneumococcal conjugate vaccine into the National Childhood Immunization Program in Poland. Vaccine. 2019 Jan 9. pii: S0264-410X(18)31701-8.
  • Wahl B, O’Brien KL, Greenbaum A, Majumder A, Liu L, Chu Y, Lukšić I, Nair H, McAllister DA, Campbell H, Rudan I, Black R, Knoll MD. Burden of Streptococcus pneumoniae and Haemophilus influenzae type b disease in children in the era of conjugate vaccines: global, regional, and national estimates for 2000-15. Lancet Glob Health. 2018 Jul;6(7):e744-e757.
pokaż więcej
Słowniczek
pokaż więcej
Znalazłeś niezrozumiany termin?
Zaproponuj hasło do słownika.
Loading

Ta strona wykorzystuje pliki cookies. Pozostawiając w ustawieniach przeglądarki włączoną obsługę plików cookies wyrażasz zgodę na ich użycie. Jeśli nie zgadzasz się na wykorzystanie plików cookies, zmień ustawienia swojej przeglądarki. Więcej informacji znajdziesz w polityce prywatności.

The cookie settings on this website are set to "allow cookies" to give you the best browsing experience possible. If you continue to use this website without changing your cookie settings or you click "Accept" below then you are consenting to this.

Close