Jakość szczepionek

Jakość wszystkich serii szczepionek dostępnych na rynku monitoruje Główny Inspektorat Farmaceutyczny (GIF). Szczepionki, które znajdują się na rynku są  każdego roku badane wyrywkowo. Próbki szczepionek pobierane są z aptek, hurtowni lub punktów szczepień i sprawdzane czy zachowują aktywność (moc), czy są bezpieczne oraz czy ich skąłd jest zgodny z zadeklarowanym przez producenta w procesie rejestracji. Jeśli jakaś seria nie spełnia obowiązujących kryteriów, jest wycofywana z rynku. Dodatkowo, kiedy pojawia się podejrzenie, że szczepionka nie spełnia ustalonych wymagań jakościowych (np. pielęgniarka zauważyła niejednorodność zawiesiny), GIF podejmuje działania administracyjne związane z wyjaśnieniem takiej sytuacji, w tym specjalistyczne badania kontrolne w niezależnym państwowym laboratorium oraz wydanie decyzji o wstrzymaniu lub wycofaniu danej serii szczepionki z obrotu.

Decyzja GIF dotycząca ewentualnego wycofania serii szczepionki z obrotu jest podejmowana na podstawie wiedzy dotyczącej procesu wytwarzania każdej serii szczepionki. Zakładając domniemanie jednorodności wszystkich dawek szczepionki w serii (często to nawet kilkaset tysięcy) i wiedzę, że cała seria została w taki sam sposób wytworzona, przechowywana i transportowana, zakładamy, że wykrycie wady jakościowej choćby w pojedynczych opakowaniach obejmuje całą serię danego produktu. Jeżeli podczas badań kontrolnych stwierdzono brak jednorodności zawiesiny szczepionki jedynie w kilku opakowaniach danej serii szczepionki przechowywanych w określonym miejscu i udało się  zidentyfikować przyczyny zaburzeń temperatury podczas przechowywania, wystarczy wycofanie z obrotu tylko podejrzanych opakowań. W przeciwnym wypadku wycofana może być nawet cała seria dostępna na rynku. Takie postepowanie, wycofywanie całej serii szczepionki, nawet gdyby tylko kilka opakowań było wadliwych, ma charakter wyłącznie profilaktyczny i można to traktować jako przejaw szczególnych środków ostrożności, gwarantujących bezpieczeństwo szczepionek.

W przypadku uzasadnionego podejrzenia, że może zaistnieć bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pacjenta po podaniu szczepionki GIF niezwłocznie wydaje decyzję o wstrzymaniu obrotu określonych serii szczepionki. W przeszłości zdarzały się sporadycznie sytuacje wycofywania przez GIF poszczególnych serii szczepionek w związku z widocznymi zmianami w wyglądzie szczepionki (tzw. niehomogenności) wynikającymi z nieodpowiedniej temperatury podczas transportu lub przechowywania szczepionki.

W procesie wytwarzania szczepionek – poza wyjściowym materiałem, jakim są bakterie czy wirusy, będące źródłem antygenów pożądanych w szczepionce – wykorzystywane są też inne materiały pochodzenia biologicznego, takie jak linie komórek (diploidalnych i ciągłych), w których namnażane są wirusy, substancje dodawane do podłoży laboratoryjnych, w których hodowane są wirusy (surowica bydlęca, trypsyna), a także jaja kurze stosowane w celu produkcji szczepionki przeciwko grypie.

Zastosowanie w procesie produkcyjnym takich substancji łączy się z ryzykiem zanieczyszczenia szczepionki drobnoustrojami (lub ich fragmentami) nie związanymi ze szczepionką, tzw. czynnikami zewnątrzpochodnymi. Z tego powodu wprowadzono odpowiednie procedury bezpieczeństwa, które mają zapobiec skażeniu szczepionki przez niepożądane w niej wirusy, grzyby, bakterie (w tym mykoplazmy, spiroplazmy, prądki i riketsje), i to w każdej postaci zdolnej do wywołania niekorzystnych skutków dla zdrowia. Potencjalne zanieczyszczenie mogą stanowić całe cząstki drobnoustroju, jego białka lub materiał genetyczny inny niż pożądany w składzie szczepionki. Zalicza się do nich również białka prionowe powodujące pasażowalne encefalopatie gąbczaste (transmissible spongiform encephalopathy – TSE).

Produkcja szczepionek przebiega w warunkach ścisłej sterylności (aseptycznych). Wszystkie materiały wyjściowe stosowane w procesie wytwarzania szczepionek, podłoża hodowlane oraz szczepionki na poszczególnych etapach tego procesu muszą być wolne od potencjalnych zanieczyszczeń czynnikami obcymi. Badania wykluczające obecność wymienionych wyżej czynników zewnątrzpochodnych są kluczowym elementem badania bezpieczeństwa szczepionek. Wytwórca, zgodnie z wymaganiami Dobrej Praktyki Wytwarzania (Good Manufacturing Practice – GMP), jest zobowiązany do szczegółowej kontroli jakości na wszystkich etapach produkcji szczepionki, ze szczególnym naciskiem na etapy badania materiałów wyjściowych, certyfikowanych linii komórek, serii siewnych bakterii i wirusów „szczepionkowych” (źródła pożądanych antygenów), produktów pośrednich, kończąc na produkcie końcowym, co skutkuje skuteczną eliminacją nawet potencjalnego ryzyka skażenia czynnikami zewnątrzpochodnymi.

W kontroli jakościowej oceny zanieczyszczeń czynnikami zewnątrzpochodnymi wykorzystywanych jest wiele metod, ich wybór jest uzależniony od rodzaju szczepionki, tego jakie linie komórek są używane do namnażania wirusów szczepionkowych, czy też rodzaju zanieczyszczeń, których się potencjalnie możemy spodziewać ze względu na pochodzenie stosowanych w procesie wytwarzania materiałów. Jednym z podstawowych badań jest badanie jałowości lub badanie zanieczyszczeń mikrobiologicznych prowadzone metodą bezpośredniego posiewu, które pozwala na potwierdzenie nieobecności hodowalnych drobnoustrojów (głównie bakterii i grzybów), które są zdolne do namnażania w standardowych podłożach lub metodą sączków membranowych.  Dodatkowe badanie ukierunkowane na wykrywanie mykoplazm prowadzone jest metodą hodowlaną lub przy użyciu technik amplifikacji kwasów nukleinowych. W celu wykrycia wirusów wykonuje się oznaczenie zakaźności na zwierzętach lub zalężonych jajach kur (in vivo) oraz liniach komórek (in vitro), metodami immunoenzymatycznymi, PCR lub przy użyciu transmisyjnej mikroskopii elektronowej. Nieswoiste badania in vivo z użyciem zwierząt, w zależności od rodzaju szczepionki, obejmują zakażanie zwierząt różnych gatunków, tj. myszy (w tym osesków), świnek lub zalężonych jaj kur. Po zakażeniu zwierzęta poddawane są obserwacji pod kątem wystąpienia objawów zakażeń wirusowych, a w przypadku stwierdzenia ich obecności zapoczątkowują dalsze badania mające na celu swoistą identyfikację czynnika wywołującego chorobę. Badania te obejmują również wykrywanie obecności przeciwciał w surowicach uzyskanych od zakażanych zwierząt. Możliwe są również badania obecności wirusów hemaglutynujących  w zalężonych jajach kur. Wirusy można również wykrywać stosując nieswoiste badania in vitro z użyciem linii komórek, dzięki którym można identyfikować wirusy wywołujące efekt cytopatyczny, wirusy hemadsorbujące i hemaglutynujące dla szerokiego zakresu wirusów patogennych dla człowieka. Wybór linii komórek zależy od czynników których się możemy potencjalnie spodziewać. Aktualne wymagania, poza wymienionymi metodami umożliwiają stosowanie przez wytwórcę

technik amplifikacji kwasów nukleinowych, w tym PCR w czasie rzeczywistym (real –time PCR), metody fingerprint, która pozwala na ocenę wzoru kwasu nukleinowego w celu wykluczenia obcego materiału genetycznego, czy też badania obecności retrowirusów metodą odwrotnej transkrypcji (PERT- product-enhanced reverse transcriptase assay).

W związku z tym proces produkcji szczepionki, od materiałów wyjściowych do zwolnienia serii do użytku, jest bardzo długi – od 6 do nawet 24 miesięcy. Produkt przechodzi na tych wszystkich etapach w sumie nawet ponad 500 różnych testów jakościowych, w tym właśnie wymienione badania kontroli potwierdzające brak zanieczyszczeń drobnoustrojami. Jakość każdej serii wyprodukowanej szczepionki, w tym bezpieczeństwo mikrobiologiczne nadzorują także niezależne od producenta laboratoria państwowe, dopuszczające szczepionki do obrotu tzw. OMCL (Official Medicinal Control Laboratory), w Polsce taką rolę pełni Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego- PZH oraz instytucje oceniające bezpieczeństwo szczepionek, które są dostępne na rynku (Główny Inspektorat Farmaceutyczny).

Eksperci instytucji nadzorujących rejestrację i kontrolę szczepionek (np. Europejskiej Agencji Leków – EMA) opracowali również szczegółowe wymagania rozszerzonej oceny jakości szczepionek, które określają listę czynników zewnątrzpochodnych, które powinny być kontrolowane oraz metody i strategie, które powinny być w tej kontroli stosowane. Dane te są na bieżąco aktualizowane, zgodnie z aktualnym stanem wiedzy o nowo zidentyfikowanych wirusach lub czynnikach potencjalnie zakażających. W opracowanych zaleceniach wytwórcy są zobligowani przez instytucje nadzorujące kontrolę jakości szczepionek do podejmowania dodatkowych środków bezpieczeństwa i stosowania najnowocześniejszej metodyki kontroli czynników zewnątrzpochodnych z uwzględnieniem najnowszych metod analizy metagenomu składowych szczepionki (w tym potencjalnych czynników zakaźnych) oraz transkryptomu szczepionek wirusowych, w tym analiz na mikronośnikach DNA, sekwencjonowania najnowszej generacji (tj. pirosekwencjonowania) oraz spektrofotometrii mas, tak aby można było wykrywać nawet dotychczas nieopisane drobnoustroje. Przyjęte strategie powinny być ściśle związane z rodzajem produktu oraz jego historią.

Dzięki tak restrykcyjnej kontroli pod kątem wykluczenia obecności obcych sekwencji lub cząstek zakaźnych, obejmującej szeroki zakres metod badawczych oraz badania prowadzone na każdym etapie procesu wytwarzania danego produktu mamy gwarancję, że na rynku dostępne są szczepionki, w których składzie możemy znaleźć wyłącznie zadeklarowane w Charakterystyce Produktu Leczniczego antygeny oraz substancje pomocnicze.

Rodzice wyolbrzymiają tematykę substancji pomocniczych w szczepionkach w niezrozumiały sposób. Coraz częściej się zdarza, że używają wyjęte z kontekstu określenia dotyczące zawartości substancji pomocniczych w szczepionkach.

W rozmowie z zaniepokojonym rodzicem o substancjach pomocniczych w szczepionkach warto podkreślić, że mówimy o mikrogramach. To są niewielkie ilości. Takie substancje mogą być niebezpieczne w dużych dawkach.

Substancje pomocnicze w szczepionkach występują w niewielkiej, a co za tym idzie bezpiecznej dla naszego zdrowia ilości. Mamy ogromną wiedzę dotycząca ich profilu bezpieczeństwa. Przez dziesiątki lat ich stosowania podano je milionom osób.

Substancje pomocnicze, które występują w szczepionkach zostały dokładnie zbadane. Nie znamy żadnych naukowych dowodów na to, że substancje pomocnicze w dawkach podawanych w szczepionkach są szkodliwe dla zdrowia, w tym również zdrowia najmłodszych. Ilość tych substancji dodawana do szczepionek podlega ścisłej kontroli narzuconej przez instytucje zajmujące się rejestracją szczepionek. W badaniach określono najmniejszą i największą dopuszczalną zawartość substancji, która może znaleźć się w szczepionce. Dane te są dokładnie kontrolowane w czasie procesu rejestracji szczepionki, a następnie przy dopuszczeniu na rynek każdej serii szczepionki przez wytwórcę, a dodatkowo przez niezależne od wytwórcy państwowe laboratoria dopuszczające szczepionki do obrotu tzw. OMCL (Official Medicinal Control Laboratory). Również po wprowadzeniu szczepionki na rynek jest ona objęta dalszym szczegółowym monitorowaniem jej zawartości przez Główny Inspektorat Farmaceutyczny.

Wiele substancji pomocniczych występuje powszechnie w środowisku, pożywieniu, wodzie, wyrobach codziennego użytku. Każdorazowo dawki tych substancji w szczepionkach są znacznie niższe niż dopuszczalne dawki dziennego ich stężenia u ludzi.

Wszystkie substancje stanowiące pozostałość z procesu wytwarzania szczepionek, również te występujące w śladowych ilościach występują w akceptowalnych przez instytucje nadzorujące, bezpiecznych dawkach.

Niektóre substancje pomocnicze mogą wywoływać reakcje alergiczne, co należy uwzględnić w czasie kwalifikacji do szczepienia.